ALTERNATIVNI NEOLITSKI "RUKAVAC" RADMILA ANĐELKOVIĆA

Zbirka "Rukavac" (Beograd, 2024) srpskog pisca Radmila Anđelkovića sastoji se od 17 kratkih priča dužine 300 do 600 reči. Priče su vezane za vinčansku kulturu iz vremena mlađeg neolita, a tema su tehnološki pronalasci, poljoprivredni napredak, duhovno osvešćivanje, pisana reč, umetnost, društvene promene, rudimenti politike... Da bi opisao svoje hipoteze o balkanskom neolitu, Anđelković je stvorio nekoliko protagonista koji su nosioci radnje. Protagonisti imaju skicirane karaktere, jer je njihova uloga da kroz radnju budu nosioci određ́enih ideja, svedoci promena i lični učesnici u trenucima najvažnijih tehnoloških pronalazaka ili društvenih pomaka.

Naučna fantastika?

Neminovno, "Rukavac" priziva sećanja na roman "Rat za vatru" francuskog pisca Žozef-Anri Ronija starijeg, objavljenog 1909. godine. Ronijev roman se događa pre stotinak hiljada godina i u njegovu avanturističku radnju stavljeno je autoru dostupno arheološko znanje. Međutim, Roni je uneo i naučno netačne hipoteze da bi što uspešnije mogao da vodi dramaturgiju svog dela.

U stvaranju arheoloških hipoteza, Anđelkovićeve priče vešto zaobilaze zamke netačnih i neverovatnih pretpostavki. Sve je uverljivo i pomereno ka onoj strani na kojoj su, prema autorovoj proceni, mogli da se odviju balkanski događaji. Radi održavanja dramaturške celine, autor je u kratak vremenski period smestio mnogobrojne tehnološke pronalaske i društvene promene.

Na taj način, Anđelkovićeva proza poštuje pravila naučne fantastike onako kako ih je definisao Darko Suvin, hrvatski i kanadski profesor književnosti. On smatra da je poetika naučne fantastike suštinski zasnovana na konceptu "novuma" (latinski "nova stvar"), odnosno pripovedačke inovacije koja sledi logički kognitivni pristup. Ova "tačka razlike" može da bude materijalni objekat ili nešto konceptualno, kao što je novi oblik života ili drugačiji način organizovanja društva.

U svojoj definiciji "kognitivnog otuđenja", Suvin ukazuje da je naučna fantastika kombinacija "spoznaje", racionalnih ili naučnih elemenata, sa "otuđenjem", termin koji se odnosi na one aspekte književnog dela koji "otuđuju" od poznatog. "Spoznaja", sa svojim racionalnim i logičkim elementima, odnosi se na onaj aspekt naučne fantastike koji nas podstiče da razumemo neobično okruženje pripovesti.

Nauka nije apsolutna istina

"Otuđenje" se odnosi na onaj element koji prepoznajemo kao drugačiji, koji nas udaljuje od poznatog. Suvin insistira na tome da "alternativni" svet, određen "otuđenjem" i "spoznajom", mora biti moguć, čime on misli da se mora držati ograničenja nauke. Po tome on razlikuje naučnu fantastiku od labavije kategorije "fantastike". Suvinov pojam "spoznajnog" je upravo sinonim za "naučno", dok je "kognitivno otuđenje" termin koji definiše "fantastiku".

Anđelkovićeva zbirka "Rukavac", uprkos elementima naučne fantastike, udaljava se od ovog književnog roda. Autor je svestan da bi definisanje naučne fantastike kao narativnog žanra zasnovanog samo na nauci bilo prilično loša ideja zbog principa naučnog zaključivanja. Nauka nije apsolutna istina. Ona se zasniva na aksiomima, principima koji su čvrsto utemeljeni dok se ne dokaže suprotno. Nauka se razlikuje u zavisnosti od osobe i škole, a vremenom se menja. Čitava istorija nauke je neprekidna debata između dominantnih škola, kao i niz grešaka ili u samom principu ili u rasuđivanju. Dakle, svaka književnost koja oponaša nauku unapred je osuđena kroz nova otkrića ili nove teorije.

Umetnička dilema Anđelkovićeve zbirke kratkih priča zasniva se na protivrečnosti zahteva da stvoreni svetovi moraju da se uklope u poznatu i postojeću viziju sveta. Sličnost iznuđena na ovaj način mogla bi da se pretvori u ograničenje originalnosti i uklanjanje slobode koju je autor uzeo dovodeći u sumnju istinitost empirijskog sveta i postojećih teorija. Takva, da je nazovemo niža kognitivna vrednost dela u "Rukavcu" nadoknađena je snagom vizije.

Postžanrovski slipstrim

Svojim pristupom, "Rukavac", na određeni način, može da bude svrstan u postžanrovsku književnost koju je Brus Sterling nazvao slipstrimom. Po njegovom mišljenju, književni žanrovi su počeli da nestaju, ustupajući mesto međužanrovskoj prozi koja se opirala bilo kakvoj definiciji. Slipstrim nema odlike književnog stila, nego preuzima različite tehnike: alegorije, metafore, parodiju, kolaž, žanrovske elemente na nežanrovski način, elemente iz neknjiževnih izvora i istorije, lažne biografije...

Slipstrim krši principe realizma, ali nije naučna fantastika, špekulativna fantastika, alternativna istorija, fantazija... Probijanje i kombinovanje narativnih pravila nema za cilj stvaranje "osećaja čuda", nego "kognitivne disonance" koja se oslanja na Suvinov termin "kognitivnog otuđenja" i u kojoj otuđenje, a ne spoznaja, ima središnu ulogu. Kognitivna disonanca je termin pozajmljen iz socijalne psihologije Leona Festingera u kome ona označava posebno mentalno stanje vezano za konflikt nekih od elemenata u sistemu misli, uverenja, emocija i saznanja osobe. Slipstrim, kao specifična književna struja, iskorišćava žanrovske trendova i kombinuje konfliktne fantastične i realistične poglede, čuvajući pritom njihove osobenosti.

U prilog ovoj tezi govori i sâm autor, na početku zbirke, konstatujući da književnost nije samo umetnost, nego i filozofija, istorija, prirodna i društvena nauka, prava pozorišna scena na kojoj se postavljaju životna pitanja i predlažu pravci traženja odgovora. Tako Anđelkovićeva književnost  izbegava pojedinačne kategorije i kalupe, ulazeći u neku vrstu međuprostorne proze koja se nalazi između žanrovskih granica, bez zastajanja u bilo kom rodu.